‘De mens wikt, maar God beschikt.’ In het onlangs in het Nederlands verschenen Onbeschikbaarheid doet Duits socioloog en politiek wetenschapper Hartmut Rosa een poging de menselijke ervaring te begrijpen vanuit het begrip ‘onbeschikbaarheid’: het gegeven dat de wereld waarin we leven ons continu ontglipt. Het voornaamste uitgangspunt van Rosa is dat onze levens worden bepaald door onvoorspelbaarheid, toevalligheid en oncontroleerbaarheid. Dit boek, dat in 2018 in Oostenrijk en in 2020 in Duitsland verscheen, is een poging van Rosa om te analyseren wat vandaag de dag de rol is van die onbeschikbaarheid. Het is de tweede keer dat een werk van Rosa naar het Nederlands is vertaald. In 2018 verscheen bij uitgeverij Boom Leven in tijden van versnelling. De stelling van Hartmut Rosa is dat de moderne mens zichzelf vastdraait in een tragisch en tevergeefs gevecht met onbeschikbaarheid en dat daarmee een nieuwe omgang in het dagelijks leven nodig is.
Het moment is niet te simuleren ¶
Na de verloren kwartfinale van het Nederlands elftal kreeg bondscoach Louis van Gaal het woord. Het was duidelijk dat hij nogal verbouwereerd was door de uitschakeling. Teleurstelling en frustratie dropen van hem af. In aanloop naar het WK was voetbalminnend Nederland in de ban geweest van de alziende bondscoach. Maar nu ineens was de man met het plan B, die nooit iets overliet aan het toeval, toch geklopt. ‘Een jaar lang getraind op penalty’s…, de beweging volledig onder controle…, maar het moment is niet te simuleren’, prevelde Van Gaal wat voor zich uit. Hij was aangelopen tegen de grenzen van de controleerbaarheid. Wie weet dat een passage uit de nieuwe vertaling van Hartmut Rosa hem wat soelaas had kunnen bieden. Rosa illustreert zijn denken continu met alledaagse voorbeelden, onder meer uit het voetbal. De Duitse bondscoach Sepp Herberger zou zijn gevraagd hoe het toch komt dat de stadions ieder weekend opnieuw vol zitten met supporters. ‘Omdat ze niet weten hoe het afloopt’, was zijn antwoord.
De moderne mens kenmerkt zich volgens Rosa door het streven de wereld ‘beschikbaar’ te maken: om de reikwijdte van zijn kennis van, toegang tot, controle over en gebruik van de wereld almaar te vergroten. Dat streven is volgens Rosa niet eigen aan de menselijke natuur, maar het wordt aan de moderne mens opgelegd door de samenleving. Die verkeert zich volgens Rosa in een toestand van ‘dynamische stabilisatie’: de noodzaak van continue groei, versnelling en vernieuwing om de status quo te kunnen behouden. Maar die route van dynamische stabilisatie is een doodlopende weg is. De menselijke beschikbaarheidsdrang kost ons meer dan ons lief is. De pogingen om de wereld beschikbaarheid op te leggen, leiden tot het verlies van verbondenheid met de wereld. Het subject en de wereld komen onverschillig tegenover elkaar te staan: een toestand van vervreemding.
Resonantie als uitweg ¶
Wie bekend is met het werk van Hartmut Rosa, weet wat er nu komt. Het werk van Rosa volgt in die zin namelijk een duidelijke lijn. In zijn eerste hoofdwerk Beschleunigung (Versnelling, 2005) zet Rosa zijn diagnose van de moderniteit uiteen: de problematische toestand van dynamische stabilisatie die leidt tot vervreemding. De eerste zin van het vervolg Resonanz (Resonantie, 2016) luidt: ‘Als versnelling het probleem is, dan is resonantie mogelijk de oplossing.’ Het werk dat nu voorligt is in zekere zin een handzame samenballing van de ruim 1300 pagina’s die de eerste twee genoemde werken gezamenlijk tellen. Ook nu is Rosa’s uitweg uit de toestand van vervreemding de resonantie.
De grondmodus van het menselijk bestaan is niet over de dingen te beschikken, maar ermee te resoneren, ze vanuit ons eigen vermogen – zelf-effectiviteit [het vertrouwen in het eigen vermogen om invloed uit te oefenen op de directe omgeving, SamSim] – tot respons te brengen en vervolgens weer op deze respons te reageren.
Resonantie is het vermogen door iets ‘geraakt’ te worden, daarop te reageren, en vervolgens iemand anders te zijn dan voorheen. Resonantie is het gevoel dat er een appèl op je wordt gedaan door iets in de wereld: een ander mens, een muziekstuk, een berg. Resonantie draait er om in staat te zijn om op dat appèl te kunnen reageren, en zo een verbinding aan te gaan met de wereld. De menselijke behoefte aan verbinding wordt vervuld in een resonantierelatie. Hartmut Rosa probeert met het begrip ‘resonantie’ te laten zien dat het mogelijk is om opnieuw leven te blazen in een wereld die ons door de almaar groeiende beschikbaarheid steeds doodser toeschijnt. En hierin schuilt de tragiek van de moderne mens. Resonantie laat zich niet afdwingen; het is in de termen van Rosa ‘fundamenteel onbeschikbaar’.
‘De agressieve houding van de beschikbaarheidsdrang zal moeten plaatsmaken voor de resonantieverhouding.’ ¶
Het streven naar beschikbaarheid botst met het verlangen om met de wereld in resonantie te treden. Vanuit een sociologisch perspectief probeert Rosa te duiden hoe dit conflict op verschillende niveaus telkens terugkeert in het dagelijks leven. De drang een onbeschikbare wereld beschikbaarheid op te leggen, leidt tot een agressieve houding tot die wereld, en dat maakt resonantie onmogelijk. Het onvermogen om te gaan met onbeschikbaarheid leidt ertoe dat de moderne mens vervreemdt van de natuur, van de ander, en van zichzelf. Klimaatrampen, Wutbürger, en de burn-out-, depressie- en angstepidemieën zijn allemaal deels veroorzaakt door de vergeefse pogingen om de wereld, het sociaal-economische en het persoonlijke beschikbaar te maken. Het zijn mislukte pogingen die leiden tot frustratie en een almaar groeiend gevoel van machteloosheid. Ook waarschuwt Rosa voor de mogelijkheid dat beschikbaarheidsdrang als een boemerang terug kan komen in de vorm van ‘onbeperkte onbeschikbaarheid’. Denk aan de talloze mensen die door een computerstoring opgesloten raken in hun elektrische auto’s.
Afscheid van ongeremde groei ¶
In de laatste hoofdstukken van het boek voorziet Rosa het rijke en vrij theoretische eerste deel van sprekende voorbeelden. Hij analyseert het menselijk leven van de geboorte tot de dood en laat zien dat het gevecht tegen onbeschikbaarheid op vele fronten wordt gevoerd. Op deze momenten wordt het denken van Rosa bijna existentialistisch, en krijgt het boek een zweem van ‘zelfhulp’: hoe moet ik leven? Het zou echter een vergissing zijn om het boek te lezen vanuit dit individuele perspectief, de ideeën van Rosa reiken verder dan dat.
De ophanden zijnde klimaatcatastrofe zal ons ertoe dwingen afscheid te nemen van ongeremde groei. Het tijdperk van de dynamische stabilisatie komt vroeg of laat ten einde. Rosa laat in dit boek zien dat dit meer vergt dan een economische omkering. Om afscheid te kunnen nemen van dynamische stabilisatie is vooral ook een mentaliteitsomslag nodig. De agressieve houding van de beschikbaarheidsdrang zal moeten plaatsmaken voor de resonantieverhouding. Hoe dit te bereiken is ongewis; ook Rosa heeft de antwoorden niet. Wel laat Rosa zien dat dit niet louter een individuele aangelegenheid is. Het afscheid van de resonantieloze groeisamenleving vergt een omslag op vele fronten, waaronder sociaal, economisch en cultureel.
Deze prima toegankelijke inleiding in het denken van Hartmut Rosa smaakt naar meer. Het is te hopen dat in de toekomst meer werk van Rosa zal worden vertaald naar het Nederlands.